سه تار

ساختمان سه‌تار

سه تار از قسمت های مختلفی تشکیل شده است. کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه ی آن، صفحه ی چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترک های به هم متصل شده ی چوبی می سازند و به منظور زیبایی گاه با طرح هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می کنند. صفحه ی روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ های کوچکی روی آن ایجاد می شود که برای خروج صدا مؤثر است. خرک از جنس چوب است و سطح زیرین مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می شود که سیم ها از روی آن عبور می کنند. دسته ی سه تار در مقایسه با کاسه ی آن باریک تر است و به صورت لوله ای توپر به از چوب ساخته می شود. روی دسته (که انگشت گذاری می شود) مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند. دسته ی سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف به سرپنجه متصل است.  سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم های تار بسته می شوند. گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سر پهن ساخته می شوند. انتهای گوشی که باریک تر است در قسمت توپر چوب سرپنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که برای کوک کردن ساز با دست چپ استفاده می شود. دستان بندی سه تار درست مانند تار، و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است. سه تار نیز معمولا بیست و هشت دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند.

نوازندگی و اجرا سه‌تار

نوازندگان سه‌تار برای اجرای آن، در دو حالت نشسته روی زمین (چهارزانو) یا روی صندلی بدون دسته، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و بین انتهای ران و سمت راست شکم قرار می‌دهند، به طوری که صفحۀ ساز بر زمین عمود باشد. هر دو دست راست و چپ به صورت مشت نیمه باز روی ساز قرار می‌گیرند. سر انگشتان دست چپ روی پرده‌های (دستان‌های) دستهٔ سه‌تار حرکت می‌کنند و با قرار دادن سیم در پشت پرده مورد نظر طول آزاد سیم را کوتاه یا بلند می‌کنند. انگشت گذاری دست چپ در قالب ده دستان‌ها انجام می‌گیرد که هر دستان شامل سه پرده روی سیم‌های اول، دوم و سوم است. دست راست روی صفحه ساز قرار میگیرد و ناخن انگشت اشارهٔ دست راست سیم‌ها را به کمک ضربه زدن به ارتعاش در می‌اورد. برای نوازندگی سه تار از انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می‌شوند. همچنین استفاده از انگشت شست برای پرده‌گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. از نوازندگان به نام سه تار می توان از میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا،جلال ذوالفنون،حسین علیزاده، داریوش طلایی، داریوش پیرنیاکان،مسعود شعاری و کیهان کلهر نام برد.

تاریخچه سه‌تار

سه‌تار از خانوادهٔ تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمی‌است که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیم‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده‌است. صدای این ساز برای نخستین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد.